Masanın üstünde birkaç kitap. Ümit Meriç hanımın -sağolsun- imzalı gönderdiği kitaplar: Ferragus, Sosyoloji Konuşmaları, Cevdet Paşa'nın Toplum ve Devlet Görüşü. Ferragus geçen hafta bitti. Balzac'ın bir romanı. Mütercim Cemil Meriç. Tercüme tek kelimeyle muhteşem. Okumamın sebebi tercüme zaten. Muhteva çekici gelmedi. İlk kırk sayfada Cemil Meriç'in bir Balzac etüdü var. Bu etüt romandan daha güzel. "Doğdu, ızdırap çekti ve öldü" diyerek hayatını hulasa ediyor. Balzac hiçbir zaman bana göre olmadı. Isınamadım. Balzac kendi hayatını şöyle hulasa ediyor: "Izdırap, mesai, ümit."
Hayatını sevdim ama eserlerini maalesef! Goriot Baba, Vadideki Zambak, Kibar Fahişeler, Onüçlerin Romanı hiçbiri sarmadı. Dostoyevski ile aralarında uçurum var. Devir farkı belki de. Daha çok maya ve ruh farkı. Sosyoloji Konuşmaları Ümit Meriç editörlüğünde zamanında yapılmış çeşitli konuşmalardan oluşuyor. Hepsi iki bin yılından önce. Kimler var? Bedri Baykam, Nilüfer Göle, Orhan Gencebay, Cinuçen Tanrıkorur, Recep Tayyip Erdoğan (o zamanlar İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı) Bedri Baykam'ın konuşması Atatürk ve Cumhuriyet müdafaası. Adam bugünleri görmüş gibi. Tayyip Erdoğan'ın konuşmasını okumadım. Gerek duymadım. Sonunda Ümit hanımın bir lise mezuniyet töreninde yaptığı enfes konuşma.
Cevdet Paşa'nın Toplum ve Devlet Görüşü Ümit hanımın doktora tezi. Üslubu harika. Çok yerde Cemil Meriç konuşuyor sanki. Cevdet Paşa'nın düşünceleri bugün itibariyle arkaik. İbn-i Haldun'un yoğun tesiri. Osmanlı ve Avrupa mukayeselerinde doğru, haklı, üstün ve temiz olan Osmanlı daima. Mutlak hakikate tümüyle sahip bir eminlik var. Kendi sabitelerinden hiçbir zaman kuşkulanmamış. Çok çalışkan bir devlet adamı ve İslam tarihçisi. Ümit hanım ikinci İbn-i Haldun diyor. Bence İbn-i Haldun'a yazık ediyor. Ümit hanım benim düşünce kıblemi buldurtan Cevdet Paşa diyor. Bunları Cemil Meriç duydu mu acaba?
Teşhis daima aynı: İslam'a sımsıkı sarılmadığımız için geri kaldık. Koçi Bey'den bu yana tekrar edilen bir nakarat bu. Said Nursi, Tunuslu Hayrettin, Ahmet Mithat Efendi, Namık Kemal, Mehmet Akif, Afgani, Abduh hemen hepsinin kanaati bu. Günümüzde de İslamcılar hala bu kanaati taşıyor. Bu kanaat sosyolojik anlamda isabetli değil bana göre. Onun için bu kanaat üzerinde tekrar ve ciddi şekilde düşünmek icap ediyor. Paşa Devlet-i Aliye'nin yıkılmasına ihtimal bile vermiyordu. Ama vefatından yaklaşık otuz yıl sonra Devlet-i Aliye tarihe karıştı.
